Powszechny i bezpłatny dostęp do aktualnej wiedzy stanowi jeden z fundamentów funkcjonowania i rozwoju demokratycznego społeczeństwa. Koncepcja otwartego dostępu Open Access dotyczy udostępniania w postaci cyfrowej w Internecie publikacji naukowych i wyników badań finansowanych ze środków publicznych w celu umożliwienia bezpłatnego ich wykorzystania przez naukowców, studentów, przedsiębiorców i całe społeczeństwo.
- W 2012 r. Komisja Europejska opublikowała komunikat dotyczący lepszego dostępu do informacji naukowej; określono cele polityki otwartego dostępu Open Access oraz jej znacznie dla finansowanego przez UE programu Horizon 2020
Dokument regulujący zasady dotyczące otwartego dostępu do publikacji naukowych i danych badawczych w programie „Horyzont 2020” Guidelines to the Rules on Open Access to Scientific Publications and Open Access to Research Data in Horizon 2020 określa „otwieranie nauki” zgodnie z zasadą: publikacje naukowe oraz dane badawcze powinny być tak otwarte, jak to możliwe i tak zamknięte, jak to konieczne (as open as possible, as closed as necessary).
- W 2015 r. MNiSW opublikowało dokument „Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce” Dokument ma charakter zaleceń dotyczących wprowadzania otwartego dostępu przez podmioty finansujące badania (NCN, NCBR, MNiSW), jednostki naukowe, uczelnie oraz wydawców, w tym wydawców czasopism naukowych.
- Obecnie program Horyzont 2020 został zastąpiony przez nowy program Horyzont Europa (2021-2027) który jest w dużym stopniu kontynuacją poprzedniego w zakresie badań naukowych i innowacji. Zachowano główne jego elementy: doskonałość jako centralny aspekt badań, globalną konkurencyjność przemysłową oraz innowacyjność. Utrzymano sprawdzone zasady i procedury dotyczące finansowania w ramach programu Horyzont 2020. Nowy program został jednak udoskonalony, aby zmaksymalizować jego oddziaływanie, znaczenie dla społeczeństwa i potencjał w zakresie przełomowych innowacji.
Najważniejsze rekomendacje zawarte w dokumencie MNiSW:
- Opracowanie i przyjęcie przez poszczególne uczelnie, instytuty badawcze i instytuty PAN oraz przez NCN i NCBR własnych instytucjonalnych polityk w zakresie otwartego dostępu (OD), które będą określać zasady publikowania w OD wyników badań (dotyczy to głównie artykułów w recenzowanych czasopismach, ale także np recenzowanych materiałów konferencyjnych, ewentualnie danych badawczych).
- Wyznaczenie przez kierowników jednostek naukowych i uczelni pełnomocników ds. OD.
- Przechodzenie czasopism naukowych do modeli otwartych.
- Udostępnianie rozpraw doktorskich w otwartych repozytoriach.
- Monitorowanie i raportowanie do MNiSW postępów we wdrażaniu OD, w tym systematyczne analizowanie liczby publikacji powstających w danej jednostce naukowej lub uczelni w celu określenia proporcji publikacji w OD w stosunku do wszystkich publikacji.
- Organizowanie szkoleń w zakresie OD dla wszystkich pracowników naukowych i doktorantów danej jednostki naukowej lub uczelni.
- Uwzględnienie doświadczeń i potencjału bibliotek naukowych, które często koordynują proces redakcji i deponowania publikacji naukowych w repozytoriach.
Polityka otwartego dostępu – to prawne zobowiązanie autorów prac naukowych do publikowania tych prac w otwartym dostępie. Zobowiązanie to może nałożyć pracodawca (jednostka naukowa), instytucja finansująca badania naukowe lub ustawodawca.
Publikacje powstające w projektach zakwalifikowanych do finansowania przez NCN w ramach konkursów ogłoszonych 15 czerwca 2020 i później muszą obowiązkowo być dostępne w sposób otwarty. NCN wprowadziło wymóg dołączenia do wniosku o finansowanie projektu załącznika, w którym wnioskodawcy przedstawią skrócony plan zarządzania danymi badawczymi.
Celem udostępniania danych badawczych powstałych w wyniku finansowania publicznego jest podnoszenie jakości danych naukowych, ograniczenie konieczności powielania badań, przyspieszenie postępu naukowego, wspieranie innowacyjności przedsiębiorstw, walka z nadużyciami w dziedzinie nauki oraz umożliwienie ponownego wykorzystania danych. Dzięki udostępnianiu danych naukowcy zwiększają szanse na cytowanie swoich publikacji i zbiorów danych, czasopisma mają lepszą renomę i wyższą jakość ukazujących się w nich artykułów, a instytucje finansujące dbają o racjonalność wydatkowania środków publicznych.
Dodatkowe informacje:
Pilotaż otwartych danych badawczych w programie Horyzont 2020